Aðlögun á Íslandi

Fæðuval

Melrakkinn er sérkennileg blanda sérhæfðs rándýrs og tækifærissinna í fæðuvali.
Á freðmýrum (tundrum) Norður-Ameríku og í Evrasíu (Evrópa og Asía) eru læmingjar (ættkvíslirnar Lemmus og Dicrostonyx) uppistaðan í fæðu mel­rakk­ans. Læmingi er nagdýr, á stærð við hamstur en til eru margar tegundir sem eru útbreiddar um flest norðursvæði jarðar. Miklar sveiflur eru á stærð læmingja­stofna sem ná toppum á þriggja til fimm ára fresti. Til dæmis geta stofnstærðir þeirra verið mörg hundruð sinnum stærri í hámarki en í lágmarki (Gilg 2000). þetta hefur áhrif á stofnstærð mel­rakka, þeir tímgast þegar læmingja­stofn­ar eru í hámarki en gengur illa að koma yrðlingum á legg þegar stofninn er í lágmarki. Þarna virðist melrakkinn mjög sér­hæfð­ur í fæðuvali því að hann skiptir helst ekki yfir í aðra fæðu nema mjög lítið sé af læm­ingj­um (Elmhagen o.fl. 2000). Melrakkastofnar á þessum svæðum sveiflast í takt við læmingjana, hrynja þegar læmingjar eru fáir en stækka svo eftir hámark í læmingjastofnum.

Á öðrum svæðum snýr melrakkinn sér að farfuglum að sumri eða hræj­um stærri dýra að vetri. Einnig elta þeir hvítabirni (Ursus maritimus) allt að 800km út á hafís og éta leifar af selshræjum sem þeir skilja eftir sig. Þar sem læmingja er ekki að finna, svo sem á Íslandi, Aljútaeyjum við Alaska, Jan Mayen, Svalbarða, vestur og suðaustur Grænlandi étur melrakkinn fyrst og fremst sjó­fugla.

Fuglar eru uppistaðan í fæðu melrakkans hér á landi en breytileikinn samt sem áður mikill eftir búsvæðum og árstíðum. Sjófuglar, einkum fýll (Fulmarus glacialis), eru mikil­væg­astir við sjávarsíðuna en inn til landsins eru farfuglar ýmiskonar, þ.e. gæsir, vaðfuglar og spörfuglar, aðalfæðan að sumarlagi en rjúpan að vetrarlagi (Angerbjörn o.fl. 1994, Páll Hersteinsson & Macdonald 1996). Eina nagdýrið sem melrakkinn hefur aðgang að á Íslandi er hagamúsin (Apodemus sylvaticus) þó er hún lítill hluti fæðunnar nema helst á haustin. Melrakkinn étur einnig hryggleysinga, einkum úr fjörunni og hræ af ýms­um toga, til dæmis af sjávarspendýrum, hreindýrum og sauðfé. Sum dýr, svokallaðir dýrbítar, taka upp á því að drepa sauðfé sér til matar (sjá fyrir neðan). Krækiber eru mikilvæg á haustin (Hálfdán H. Helgason 2008).

Á Íslandi er rjúpan eina fæðutegund melrakkans sem vitað er til að gangi í gegnum reglubundnar stofnsveiflur, sú sveifla gengur yfir á áratug og er ekki eins kröpp og læmingjasveiflan auk þess sem melrakkinn nær að vega á móti henni með því að snúa sér að annarri fæðu.

Gotstærð margra spendýra er hægt að meta með talningu legöra (Páll Hersteinsson 1993). Legör eru dökkir blettir í legi sem myndast á fyrstu vikum meðgöngu þar sem fylgjan er áföst við legvegginn.

Samkvæmt upplýsingum frá Íslandi er meðalgotstærð íslenska melrakkans 5,4 yrðlingar (±1,6) (Páll Hersteinsson 1990, 1993). Frjósemi læðna nær hámarki við 2 til 3 ára aldur en dvínar eftir það. Melrakkinn gýtur að jafnaði um miðjan maí á Íslandi eftir 52-53 daga meðgöngu (Nowak 1999).

Þó íslenskar refalæður séu ekki eins frjósamar og þær sem búa á læmingjasvæðum, eignast þær ekki endilega færri yrðlinga yfir ævina. Þar kemur til að stöðugt fæðuframboð veldur því að á Íslandi tímgast refir á hverju ári en ekki með árlegum sveiflum í takt við fæðuframboð eins og læðurnar á læmingjasvæðunum gera.

Lífslíkur yrðlinga á Íslandi eru góðar ef frá er skilin grenjavinnsla en dánartíðni þeirra frá goti til ágústloka er innan við 25%. Á freðmýrunum er frjósemi mun hærri og meðalfjöldi legöra helmingi hærri en á Íslandi. Í læmingjaárum kemur hvert par 8 til 10 yrðlingum á legg en þeir eru miklu minni við fæðingu en t.d. íslenskir yrðlingar. Hámarksfjöldi yrðlinga sem hver læða getur komið upp í læmingja árum stjórnast af lífeðlisfræðilegum takmörkum hennar hvað varðar meðgöngu og fóðrun fyrstu 3 vikurnar.

(C) Melrakkasetur Íslands; Hólmfríður Sigþórsdóttir tók saman